Meer dan 2000 historische kaarten en plattegronden in soorten en maten
Onze collectie historische kaarten kent ook een grote verscheidenheid in categorieën. Oude kaarten werden met verschillende doelen gemaakt. Soms waren ze bedoeld als decoratieve wandversiering en werden oude kaarten en stadsplattegronden ware kunstwerken. Maar meestal werden ze gemaakt om meer functionele redenen.
Oude manuscriptkaarten
In het geval van oude manuscriptkaarten was vaak een grens- of eigendomskwestie de aanleiding voor het maken ervan. Soms was een juridisch conflict daarvoor de aanleiding en diende de kaart om het bevoegd gezag meer helderheid te verschaffen in de zaak. Andere oude manuscriptkaarten werden gemaakt om de verdeling van nieuw land in polders en langs rivieren vooraf te regelen en vast te leggen en daarmee mogelijke conflicten te voorkomen.
Historische kaarten van graafschappen, hertogdommen, grietenijen, gemeenten, provincies, etc
Grenzen spelen ook een rol bij historische kaarten van bestuurlijke eenheden. Oude provinciekaarten en oude gemeentekaarten werden voor het eerst gemaakt in de negentiende eeuw, nadat Nederland in 1813 zijn huidige en definitieve staatsvorm had gekregen. Lang daarvóór ging het om een los-vaste verzameling van graafschappen, hertogdommen, markizaten, heerlijkheden, gouwen, kwartieren, meierijen, baronieën, etc. Ook van die talloze, soms hele kleine ‘koninkrijkjes’ bestaan uiteraard allerlei historische kaarten.
Pas met het uitroepen van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1588 ontstond er enige lijn in het bestuur van het gebied dat een groot deel van het huidige Nederland en België omvat. Het duurde daarna nog wel even voordat de oude kaarten van de graafschappen, hertogdommen etc. plaats maakten voor historische kaarten van Friesland, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Holland en Zeeland, de zeven ‘soevereine staten’ van de Republiek.
Binnen de Republiek liep Friesland in bestuurlijk opzicht vóór op de rest. In die provincie ontstond namelijk een bestuurslaag die als voorloper van de latere gemeenten kan worden beschouwd: de zogenaamde ‘grietenijen’. Daarvan telde Friesland er 30; de 11 steden hadden ieder hun eigen bestuur. De bijzondere bestuurlijke indeling van Friesland lag ook ten grondslag aan een unieke verzameling historische kaarten die bekend is geworden als de Schotanus-atlas.
Oude kaarten van hoogheemraadschappen en waterschappen
In Holland en Utrecht waren de hoogheemraadschappen een belangrijke bestuurslaag, die al in de dertiende eeuw was ontstaan. Vanaf de zeventiende eeuw lieten de hoogheemraadschappen prachtige overzichtskaarten maken van de ‘koninkrijkjes’ waar zij verantwoordelijk waren voor de waterhuishouding. Die historische waterschapskaarten werden rijkelijk voorzien van decoratieve elementen, waaronder de familiewapens van de heren bestuurders. Zulke oude kaarten van de hoogheemraadschappen waren prestigieuze kaarten met een uitgesproken decoratief doel. Nadat de kaarten gedrukt waren, wat in die tijd alleen in zwart-wit kon, werden ze met de hand ingekleurd door zogenaamde ‘afsetters’ en verkocht als decoratieve wanddecoratie.
Typisch Nederlands zijn natuurlijk de oude kaarten die hoogheemraadschappen en andere overheden lieten maken vanuit een meer functioneel oogpunt: de strijd tegen het water. De onophoudelijke inspanningen om droge voeten te houden en/of nieuw land te realiseren hebben geleid tot een grote hoeveelheid historische kaarten van bedijkingen, inpolderingen en verkavelingen. Overigens werden ook díe oude kaarten vaak prachtig versierd en in grotere oplagen gedrukt en ingekleurd.
Historische kaarten van de Nederlandse rivieren
Een andere categorie historische kaarten met (de strijd tegen) het water als onderwerp zijn de oude rivierkaarten. Historische kaarten van (delen van) rivieren werden al vanaf de zestiende eeuw gemaakt. In de achttiende eeuw werd, vooral door Nicolaas Cruquius, de eerste aanzet gegeven voor een uniforme kartering van de Nederlandse rivieren. Dat leverde prachtige historische rivierkaarten op die ook internationaal lof en bewondering oogstten.
In de negentiende eeuw ontwikkelde de Nederlandse riviercartografie zich onder leiding van Rijkswaterstaat verder. Het ontwikkelen en toepassen van innovatieve methodes en technieken op het gebied van landmeetkunde, cartografie en reproductie resulteerde in een indrukwekkende verzameling historische rivierkaarten die wereldwijd toonaangevend waren: de Algemeene Rivierkaart van Nederland. Op
deze pagina vind u zeer uitgebreide informatie over deze kaart.
Oude kaarten voor militaire doeleinden
Héél vaak dienden historische kaarten natuurlijk een militair doel. Want er werd wat afgevochten vroeger, en dan was het handig om goede kaarten te hebben van de situatie ter plaatse. Dat leidde tot prachtige oude kaarten van vestingsteden en het omliggende gebied, mooie oude vestingplannen en gedetailleerde ontwerptekeningen voor verbeterde vestingwerken.
Onder de categorie historische kaarten met een militair doel scharen we voor het gemak ook de oude kaarten waarop verslag werd gedaan van het verloop van de strijd. Zulke historische kaarten worden ook wel aangeduid als ‘nieuwskaarten’.
Historische kaarten van inpolderingen, uitbreidingsplannen, infrastructurele projecten, etc.
De collectie historische kaarten van Frisius omvat ook een groot aantal oude kaarten waarop (mogelijke) toekomstige ontwikkelingen werden aangegeven: oude kaarten met plannen voor inpolderingen van plassen, meren en zelfs de Waddenzee, historische kaarten van gewenste rivierafsnijdingen, oude kaarten van infrastructurele projecten, uitbreidingsplannen voor steden en dorpen, oude kaarten van ontworpen parken en tuinen, etc. Destijds met een puur functioneel doel, maar inmiddels prachtige oude kaarten waar de geschiedenis van een gebied, plaats of stad van af druipt!
Oude kaarten voor toerisme en recreatie
Een categorie historische kaarten die pas eind negentiende eeuw zijn intrede deed, zijn de oude kaarten voor toerisme en recreatie. Aanvankelijk waren die oude toeristenkaarten het resultaat van particuliere initiatieven. Gaandeweg namen de ‘Vereenigingen tot bevordering van het Vreemdelingenverkeer’ het stokje over.
De eerste VVV van Nederland was in 1885 opgericht in Valkenburg aan de Geul. In 1910 telde het land 88 afdelingen van de VVV. De oude toeristische kaarten en plattegronden werden vaak gemaakt op basis van bestaand kaartmateriaal: oude stadsplattegronden voor de steden en oude topografische kaarten voor de regio.
Oude topografische kaarten
Oude topografische kaarten vormen binnen de historische cartografie een bijzondere categorie. Een topografische kaart heeft tot doel een een deel van het aardoppervlak zo getrouw en volledig mogelijk te beschrijven (topo = plaats, grafisch = beschrijvend) door de weergave van natuurlijke kenmerken, reliëf, bebouwing, infrastructuur, grenzen, (plaats)namen, etc. Topografische kaarten zijn bedoeld voor algemeen gebruik (in tegenstelling tot thematische kaarten, die over één bepaald onderwerp gaan).
Volgens bovenstaande definitie kunnen heel veel historische kaarten worden bestempeld als topografische kaart. Zo zijn bijvoorbeeld oude kaarten die werden gemaakt met een militair doel óók topografische kaarten. Het was immers van cruciaal belang om een zo getrouw en volledig mogelijk beeld te hebben van het gebied waar de strijd geleverd moest worden...
Het is dan ook niet verwonderlijk dat de topografische kaarten die sinds jaar en dag door het Kadaster worden gemaakt, voortkomen uit de militaire cartografie. De term ‘topographische kaart’ dook begin negentiende eeuw voor het eerst op, als benaming voor de kaarten die werden gemaakt in opdracht van het Depot-Generaal van Oorlog. In 1834 werd bij dat departement begonnen met een systematische kartering van Nederland die uiteindelijk leidde tot de Topographische en Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden, kortweg de T.M.K.
De gedetailleerde historische kaarten van de T.M.K. werden gebruikt als basis voor tal van andere oude kaarten en atlassen, waaronder de Gemeente Atlas van Nederland van J. Kuyper. Die oude atlas bestaat uit 7 delen die werden uitgegeven tussen 1865 en 1869. Verkleinde versies van de oude kaarten van de T.M.K. werden gebruikt voor de oude geologische kaart van Nederland door W.C.H. Staring. De verkleinde kaartbladen werden vervolgens onder meer uitgegeven als Topographische Atlas van het Koninkrijk der Nederlanden op de schaal van 1 : 200.000. Die oude atlas werd vanaf 1885 ook in kleur uitgegeven.
De Topographische en Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden oogstte destijds veel bewondering vanwege de fraaie vormgeving, de volledigheid en de betrouwbaarheid. Toch ontstond vrij snel na de publicatie van laatste kaartbladen (1864) behoefte aan een meer gedetailleerde kaart in kleur. Dat werd de Chromo-Topographische Kaart des Rijks, die een nieuwe fase in de historische cartografie van Nederland inluidde.
De grotere schaal van deze oude topografische kaart (1:25.000 i.p.v. 1 : 50.000) resulteerde in maar liefst 776 kaartbladen van 25 bij 40 cm. Vanwege de gekozen projectiemethode, die was ontwikkeld door de Fransman Bonne, staan deze schitterende oude kaarten ook wel bekend als ‘Bonnebladen’. Het waren de eerste in kleur gedrukte oude kaarten van het Topographisch Bureau. Hoewel ze niet meer als ‘militair’ betiteld werden, waren ze dat nog wel degelijk. Niet voor niks werd begonnen met het karteren van de delen van Nederland die militair-strategisch het belangrijkst waren. Pas later volgde de rest van het land.